Tegenstrijdiger kun je het niet hebben: nieuw leven en het einde van het leven. Toch staat het in verbinding met elkaar en krijgen ook kinderen te maken met de dood. Of dat nou een konijn, een hond, een opa, oma, ouder, broertje, zusje of vriendje is. Ooit zal het verlies er zijn. Echter gaan kinderen op een hele andere manier om met de dood en alles eromheen. Hoe ga je daarmee om?
Nooit eerder stond ik stil bij het fenomeen ‘dood’ en kinderen. De dood is voor oude mensen, kinderen zijn nieuw leven. Opa’s en oma’s sterven wanneer kinderen oud genoeg zijn om te beseffen en te verwerken. Maar niets is minder waar.
Ook kinderen krijgen vaak te maken met een overlijden (of meerdere) in hun omgeving. Per leeftijd verschilt echter het besef en de manier waarop er mee wordt omgegaan. Maar wat alle kinderen gemeen hebben: ze hebben een manier van omgaan met de dood waar je soms jaloers op kunt worden.
Toen mijn broer vorig jaar plotseling verongelukte liet hij twee jonge kinderen na. Een zoon van bijna 5 en een zoontje van 2,5. Beiden niet in staat om volop te beseffen zoals een volwassene dat doet. En misschien maar beter ook.
Toch was goede begeleiding noodzakelijk voor die twee mannetjes om het zo een plekje te kunnen geven en hun tijd met papa zo goed mogelijk af te kunnen sluiten (en op een andere manier voort te zetten). Waar de oudste af en toe bijzondere praktische vragen had, liet de jongste de vragen weg en ging hij er heel anders mee om.
Ik heb Sarah af en toe vertelt wat er was gebeurd en waar oom Siep nou was. Iets met de maan en de sterren, meer kon ik er niet van maken en meer zou ze toch niet begrijpen. Ze wees op een gegeven moment zelf naar het plafond om oom Siep aan te wijzen en aan mij te vertellen dat hij er was.
Vaak boven de eettafel, dan weer in een hoekje van haar of onze slaapkamer. Hier heb ik nooit eerder over geschreven omdat ik het vrij persoonlijk vond. Soms praatte ze ineens tegen ‘iets’ op de muur of het plafond, of ze zwaaide en riep zijn naam. Wat het precies is geweest weet ik niet. Tegenwoordig is oom Siep voornamelijk de foto in het fotolijstje. Niet meer en niet minder. Voor ons natuurlijk wel, maar voor zo’n klein mensje gelukkig niet.
Kinderen gaan dus heel anders om met dood en rouw. Het verwerken gaat vaak in stukjes en momenten van verdriet wisselen zich af met momenten waarop een kind ineens heel boos kan zijn of juist plezier heeft. Rouw kan zich tevens op een andere manier presenteren dan bij volwassenen.
Kinderen kunnen lichamelijke klachten krijgen als problemen met de stoelgang, buikpijn, hoofdpijn, etc. Maar welk tempo zij ook kiezen en welke klachten kinderen ook ervaren, ze hebben vooral behoefte aan eerlijke informatie zonder dat er enge woorden vallen. Vertellen wat er is gebeurd en hoe. Mijn neefjes kregen van de begeleider een soort rollenspel te zien waarbij het ongeluk werd nagespeeld met een ballon.
Na het ongeluk was de lucht uit de ballon weg en was nu overal en altijd om je heen, net als papa. Ook mochten ze mee om te zien hoe papa was opgebaard, zo konden ze met eigen ogen zien dat er wondjes zaten en dat het eigenlijk helemaal niet eng is.
Mijn eerste reactie was ‘dat laat je een kind toch niet zien?’ Maar het schijnt juist positief te zijn voor de verwerking en het beeld. Zo belangrijk is het dus om te kiezen voor goede begeleiding, want zelf zou je (ook door je eigen emoties) misschien wel de verkeerde keuzes maken. Waar ik vooral over verbaast ben, is de manier waarop een kind met verlies omgaat. Met een verjaardag wordt er een slinger geplakt aan het fotolijstje van mijn broer, want zo kan hij ook de verjaardag vieren. Simpel, oplossingsgericht en jaloersmakend.
Thuis ligt het boekje ‘Kikker en het vogeltje’, over Kikker die een dood vogeltje vindt en zich afvraagt wat ‘de dood’ nou eigenlijk is. Hoe ziet het er uit en wat gebeurd er met je lichaam als je dood bent? Het boekje geeft door middel van een verhaal en bijzonder mooie illustraties weer wat de dood is. Niet ingewikkeld, niet moeilijk of eng. Gewoon datgene wat kinderen willen en kunnen begrijpen. Wanneer Sarah wat ouder is kan ik met haar het boekje lezen en bekijken.
Mijn neefjes en Sarah zullen zich later niets tot weinig meer herinneren van hun oom. Sarah zal zich niets meer herinneren van Shiva, het vriendje waar ze dag in dag uit mee speelde. Waar ze zogenaamd de baas over was en de lobbes die alles goed vond, zolang het maar kinderhandjes waren die alles bij haar deden.
Toen Giorgio zonder Shiva terugkwam van de dierenarts vroeg Sarah zich heel even af waar Shiva nou was. De volgende dag nog een keer, daarna heeft ze er nooit meer naar gevraagd. Op de vraag waar Shiva nu is, antwoordt ze ‘bij oom Siep’ en ze wijst naar het fotolijstje. Niet omdat ze snapt dat haar oom en Shiva overleden zijn, maar omdat we hebben verteld dat Shiva bij oom Siep is.
Ik kan wel meer aan haar uitleggen, maar ze zal er weinig van begrijpen. En ook al zal ze het begrijpen…heeft het zin?
Hoe ‘fijn’ is het om zo met verlies en de dood om te kunnen gaan? Zonder gebroken te zijn van verdriet, zonder slijtende dagen en het misselijke gevoel van gemis. Alleen dat lijstje, die ballon en de maan en de sterren. Meer niet.
Heb jij weleens kinderen moeten uitleggen over de dood? En hoe heb je dat gedaan?
Volg je mij al op Facebook, Twitter, Instagram en Bloglovin?
Comments (7)
Ons zoontje is nu 19 maanden en.heeft mijn moeder nooit gekend. Toch wil ik hem later over haar vertellen, maar ja hoe moet ik dan uitleggen wat het concept ‘dood’ is. En is oma (mijn stiefmoeder) dan toch niet zijn echte oma? Ga er maar aan staan. Maar dat komt vast vanzelf wel goed. Komt tijd komt raad denk ik dan maar.
Wij hebben een paar maanden terug mijn schoonvader die al een tijd ziek was moeten wegbrengen. Gewoon waar mogelijk de kinderen meegenomen. Mijn zoon van ruim 2,5 is meegeweest met afscheid nemen. Hij concludeerde toen zelf dat opa sliep. Heeft geholpen de kist dicht te schroeven en besefte ook echt dat het definitief was. Mijn dochter van net 6 heb ik daarnaast ook meegenomen naar de uitvaart. Beiden hebben ze het er nog weleens over, op hun eigen tijd en eigen manier. We zijn er altijd open over geweest, en als ze vragen hebben dan praten we er gewoon over. Eerlijk, maar niet teveel details. Overigens heeft mijn dochter nog steeds af en toe verdriet van haar konijn. We moesten hem toen mijn dochter net 3 was naar de dierenarts brengen. Ze ging mee, maar liep wel af en toe even naar buiten en heeft zo onbewust zelf geregeld wat ze aankon en niet. Kinderen snappen meer dan je denkt trouwens.
Ja, toen de hond van mijn schoonouders dood ging. Maar vervolgens kochten mijn schoonouders exact dezelfde hond en gaven die dezelfde naam… Het viel niet mee om de kinderen duidelijk te maken dat Sanne niet terug was gekomen…
Het is inderdaad een onderwerp waar je wel voorzichtig mee moet zijn. Ik heb het zelf nog nooit aan Jay hoeven uitleggen en ik denk als een van zijn opa of oma nu zou te komen overleiden, dat hij er niks van snapt nog. Hoe ik het in de toekomst zou gaan doen, ik het geen idee. Ik denk dat jij het met Sarah heel goed hebt opgelost!
Gelukkig nooit zelf moeten vertellen, maar mijn grootouders zijn allemaal gestorven toen ik nog klein was (2 heb ik zelfs nooit gekend). Tuurlijk vind ik het jammer dat ze er niet meer zijn, maar ik heb er ook nooit zo lang bij stilgestaan. Het was nu eenmaal zo.
Mama is nu bijna 2 jaar overleden, dus ook mijn kindjes later zullen hun oma nooit kennen. Ik wil haar wel een plaats geven, maar het is toch nog anders als het iemand is die ze nooit levend hebben meegemaakt.
Hier nu bijna 5jaar geleden dat mijn vader overleed. De meiden waren 5 en 3. Ik heb ze meegenomen naar het rouwcentrum en laten kijken naar opa. Ook laten voelen… (Dood is dood en niet slapen..) Dat vond ik zelf heel fijn en de meisjes zeggen nu ook dat ze dat fijn vonden dat ze hem in de kist hebben zien liggen. Ook het boekje van Kikker is veel gelezen, en een ander soort doe boekje, wat we van de uitvaartleider kregen.
Opa is in de lucht, overal om je heen. Altijd bij je. Ik ben altijd eerlijk geweest, geen kletsverhaaltjes gemaakt. Dat hij bij de sterren is, hebben ze zelf een keer bedacht.
Nu nòg komen de vragen, maar nu meer over begraven en cremeren (“in een grote oven??”) Deze vragen vind ik lastiger dan toen.
Tuurlijk zijn er ook dingen die ik nu misschien anders zou doen, maar je doet op dat moment wat je denkt dat goed is. En voor iedereen zal dat anders zijn.
Het is zo lastig om hier een goede keuze in te maken. Wij hebben heel vaak ons neefje en nichtje over de vloer gehad toen wij net een kitten in huis hadden, helaas hebben wij dat kitten moeten laten inslapen en toen hebben wij verteld dat hij een sterretje is geworden. Heel soms als ze hier zijn zeggen ze het nog wel eens, kijk tante Jessica, daar is Dobby en dan wijzen ze naar een ster.